این سورة الدخان هزار و چهارصد و سى و یک حرف است و سیصد و چهل و شش کلمة و پنجاه و نه آیت. جمله بمکه فروآمد. جمهور مفسران آن را در مکیات شمرند. و در این سورة ناسخ و منسوخ نیست مگر یک آیت در آخر سورة: فارْتقبْ إنهمْ مرْتقبون این یک آیت منسوخ است بآیت سیف و در فضائل این سورة ابو هریره روایت کند از مصطفى (ص) فرمود: هر که سورة الدخان شب آدینه برخواند، بامداد که بر وى روشن شود هفتاد هزار فرشته از بهر وى استغفار کنند، گناهان وى را آمرزش خواهند.
و بروایت ابو امامه مصطفى (ص) فرمود: هر که شب آدینه سورة الدخان برخواند یا روز آدینه بنى الله له بیتا فى الجنة.
حم و الْکتاب الْمبین اختلفوا فى جواب القسم، قیل جوابه مقدم، اى و الکتاب المبین حم ما هو کائن و قیل جوابه قوله: إنا أنْزلْناه و هو الاصح و المعنى انا انزلنا القرآن فی لیْلة مبارکة و هى لیلة القدر انزله جملة فى لیلة القدر من اللوح المحفوظ الى السماء الدنیا ثم نزل به جبرئیل على النبى (ص) نجوما فى عشرین سنة. و قیل انزل فى لیلة القدر ما یحتاج الیه فى طول السنة الى قابل. و قیل کان بدو انزاله فى لیلة القدر. و قیل إنا أنْزلْناه یعنى جبرئیل علیه السلام ینزل فى لیلة القدر.
و قیل انا انزلناه الى الارض و معه الملائکة جم غفیر. قال عکرمة: اللیلة المبارکة لیلة النصف من شعبان انزل الله جبرئیل الى السماء الدنیا فى تلک اللیلة حتى املى القرآن على الکتبة و سماها مبارکة لانها کثیرة الخیر و البرکة لما ینزل فیها من الرحمة و یجاب فیها من الدعوة، و فى الخبر الصحیح عن رسول الله (ص) قال ینزل الله جل ثناوه لیلة النصف من شعبان الى السماء الدنیا فیغفر لکل نفس الا انسانا فى قبله شحناء او مشرکا بالله.
و روى انه قال (ص) اذا کان لیلة النصف من شعبان فقوموا لیلها و صوموا نهارها، فان الله عز و جل ینزل فیها لغروب الشمس الى السماء الدنیا فیقول ا لا مستغفر فاغفر له، ا لا مبتلى فاعافیه، ا لا مسترزق فارزقه، الا کذا الا کذا حتى یطلع الفجر و فى روایة حتى تطلع الشمس.
و عن ابى ثعلبة الخشنى، قال سمعت رسول الله (ص) یقول ان الله لیطلع على عباده فى لیلة النصف من شعبان فیغفر للمومنین و یمهل الکافرین و یدع اهل الحقد بحقدهم.
و عن ابى امامة الباهلى قال قال رسول الله (ص) یهبط الله الى سماء الدنیا الى عباده فى نصف من شعبان فیطلع الیهم، فیغفر لکل مومن و مومنة و کل مسلم و مسلمة الا کافرا او کافرة او مشرکا او مشرکة، او رجلا بینه و بین اخیه مشاحنة و یدع اهل الحقد بحقدهم. و فى روایة اخرى: الا قاطع رحم او قاتل نفس او مشاحنا.
فسر اهل العلم المشاحن فى هذا الموضع اهل البدع و الاهواء و الحقد على اهل الاسلام.
فیها یفْرق اى یحکم و یثبت. تقول فرقت الامر اذا حکمته و فرغت منه و هو قوله عز و جل: و قرْآنا فرقْناه اى احکمناه و قوله: کل أمْر حکیم اى صواب حسن مستقیم. قال ابن عباس: یکتب ام الکتاب فى لیلة القدر اى فى لیلة التقدیر ما هو کائن فى السنة من الخیر و الشر و الارزاق و الآجال حتى الحجاج، یقال یحج فلان و یحج فلان.
قال اکثر المفسرین هو عام فى الرزق و الاجل و الحیاة و الموت و السعادة و الشقاوة. و قال ابن عمر الا السعادة و الشقاوة فانهما فى ام الکتاب لا یغیر و لا یبدل.
و فى الخبر عن رسول الله قال: یقطع الآجال من شعبان الى شعبان، حتى ان الرجل لینکح و یولد له و لقد اخرج اسمه فى الموتى.
و روى ابو الضحى عن ابن عباس قال: ان الله یقضى الاقضیة فى لیلة النصف مى شعبان و یسلمها الى اربابها فى لیلة القدر، قوله: أمْرا منْ عنْدنا نصب على المصدر اى امرنا امرا من عندنا. و المعنى کل الذى یقضى فى تلک اللیلة فهو امر من عندنا لا یشرکنا فى تقدیره احد و قیل امرا من عندنا اى بیانا منا نبین للملئکة ما هم موکلون علیه من سنة الى سنة، إنا کنا مرْسلین یعنى محمد (ص) و من قبله من الانبیاء. رحْمة منْ ربک اى رأفة منى بخلقى و نعمة علیهم بما بعثنا الیهم من الرسل. و قیل معناه: انزلنا القرآن امرا من عندنا، و ارسلنا محمدا رحمة منا لقوله: و ما أرْسلْناک إلا رحْمة للْعالمین، إنه هو السمیع الْعلیم یسمع اقوال الخلق و یعلم اعمالهم.
رب السماوات و الْأرْض و ما بیْنهما قرأ اهل الکوفة رب بالجر ردا على قوله «من ربک» و الباقون بالرفع ردا على قوله: هو السمیع الْعلیم.
إنْ کنْتمْ موقنین فى اقرارکم اذا سألتم من خلقها فقلتم الله فاتقنوا انه لا یهلکهم و قیل: إنْ کنْتمْ موقنین بشىء فایقنوا بما اخبرتکم لا إله إلا هو، اى لا معبود یستحق العبادة، إلا هو یحْیی للبعث و یمیت فى الدنیا، ربکمْ و رب آبائکم الْأولین، لم یزل ربا و لا یزال ربا.
بلْ همْ فی شک یلْعبون اى لیسوا بموقنین، بل قلدوا آبائهم یلعبون، فى کلامهم، فان کلامهم ینقض بعضه بعضا و قیل یلعبون فى الدنیا لا یتفکرون و لا یتدبرون.
فارْتقبْ یوْم تأْتی السماء بدخان مبین. نزول این آیة بر طریق وعید است مر قریش را که رسول خدا را اذى مینمودند، رب العالمین فرمود: فارْتقبْ اى انتظر لهم هذا الیوم و توقعه. یا محمد چشم بر روزى نه که آسمان ایشان را دخان آرد، خلافست میان علماء دین که این دخان چیست و هنگام آن کى، قومى میگفتند این نه دود آتش است که این عبارتست از گرسنگى صعب که مردم چون گرسنه شود در بصر وى ضعف آید چون بر آسمان نگرد مانند دودى بیند و این واقعه قریش را بود که رسول خدا (ص) بر ایشان دعاء بد گفت که: اللهم اشدد وطأتک على مضر و اجعلها سنین کسنى یوسف و ذلک بعد قتلى بئر معونة.
هفت سال بدعاء رسول ایشان را قحط رسید که مردارها و استخوانها میخوردند، فکان یرى الرجل منهم ما بین السماء و الارض کهیئة الدخان بو سفیان آمد گفت: یا محمد تو بصلت رحم مىفرمایى و بر قوم خویش رحمت نمیکنى که از گرسنگى هلاک شدند. دعا کن تا رب العزة این عذاب گرسنگى و قحط از ما باز برد و ما ایمان آریم، فذلک قوله: ربنا اکْشفْ عنا الْعذاب إنا موْمنون قومى گفتند این صفت روز بدر است که کافران بوقت قتل و قتال از صعوبت و شدت آن حال تاریکى بسر و چشم ایشان درآمد که بر هوا همه دود میدیدند. اینست بطشه کبرى که رب العزة میفرماید: یوْم نبْطش الْبطْشة الْکبْرى إنا منْتقمون هذا قول ابن مسعود فانه قال: خمس قد مضین اللزام و الروم و البطشة و القمر و الدخان و قومى دیگر گفتند، دخان نگذشت و در مستقبل خواهد بود، نشانى است از نشانهاى مهین قیامت و هو قول ابن عباس و ابن عمر و الحسن. گفتند: دودى پدید آید میان آسمان و زمین، چنان که در خانهاى آتش افروزند و پردود شود، همه روى زمین پردود شود و در خلق پیچد.
اما مومن را مانند زکامى درگیرد و بیش از آن او را رنج نبود و بر کافر و منافق صعب باشد، که دود در باطن وى شود و از بینى و گوش و زیر وى بیرون میآید و ظاهر و باطن وى میسوزد.
از رسول خدا پرسیدند که ما الدخان؟ این آیت را برخواند که: یوْم تأْتی السماء بدخان مبین آن گه فرمود: یملأ ما بین المشرق و المغرب یمکث اربعین یوما و لیلة، اما المومن فیصیبه منه کهیئة الزکمة و اما الکافر کمنزلة السکران یخرج من منخریه و اذنیه و دبره.
و قیل: هو دخان یظهر من نار تسوق الناس الى المحشر، تجمعهم بالشام تنزل اذا نزلوا و ترحل اذا رحلوا و هو من نذر الساعة، و عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص) بادروا بالاعمال ستا: الدجال و الدخان و دابة الارض و طلوع الشمس من مغربها و امر العامة و خویصة احدکم.
و عن حذیفة قال قال رسول الله (ص): اول الآیات: الدخان و نزول عیسى بن مریم و نار تخرج من قعر عدن تسوق الناس الى المحشر.
و قیل الدخان، یکون فى القیامة اذا خرجوا من قبورهم تأْتی السماء بدخان مبین یحیط بالخلائق، فذلک قوله: یغْشى الناس هذا عذاب ألیم اى یقولون هذا عذاب ألیم، ربنا اکْشفْ عنا الْعذاب اى هذا العذاب، إنا موْمنون اى، آمنا فاکشف العذاب عنا، أنى لهم الذکْرى هذا کقوله: فأنى لهمْ إذا جاءتْهمْ ذکْراهمْ انى لهم یعنى من این لهم ان یتذکروا و یتعظوا و کیف یتذکرون و یتعظون. و قدْ جاءهمْ رسول مبین یعنى محمدا (ص) فلم یتذکر و بالرسول و هو مبین ظاهر الصدق ثم تولوْا عنْه اعرضوا، و قالوا معلم مجْنون، اى یعلمه بشر مجنون کقوله: إنما یعلمه بشر و قیل معناه یعلمه بشر و مع ذلک به جنون و قیل ما اتى به من البیان و القرآن یعلمه الشیطان کما یعلمه الکهنة.
إنا کاشفوا الْعذاب قلیلا یعنى عذاب الجوع و القحط بدعاء النبى (ص) قلیلا اى زمانا یسیرا الى یوم بدر. و قیل قالت قریش ربنا اکْشفْ عنا الْعذاب إنا موْمنون فکشف الله عنهم یوم بدر فذلک قوله: یوْم نبْطش الْبطْشة الْکبْرى إنا منْتقمون. لم یلق قریش یوما کیوم بدر قتلا و اسرا.
و لقدْ فتنا قبْلهمْ اى ابتلینا قبل قریش، قوم فرعون بالعذاب. و قیل امتحناهم بالایمان و طاعة الله و رسوله و جاءهمْ رسول کریم کریم الاخلاق نسیب فى قومه و هو موسى بن عمران.
أنْ أدوا یعنى بان ادوا إلی عباد الله بنى اسرائیل. هذا کقوله: فأرْسلْ معی بنی إسْرائیل فانهم عباد الله لیسوا بعبیدکم. فرعون قبطى بود و قوم وى قبط بودند و بنى اسرائیل در سرزمین ایشان غریب بودند، از زمین کنعان بایشان افتادند، نژاد یعقوب بودند با پدر خویش یعقوب، بمصر شدند بر یوسف و آن روز هشتاد و دو کس بودند و ایشان را در مصر توالد و تناسل بود و بعد از غرق شدن فرعون، چون از مصر بیرون آمدند با موسى بقصبه فلسطین، هزار هزار و ششصد بودند، فرعون ایشان را در زمین خویش زبون گرفته بود و ایشان را معذب همى داشت و کارهاى صعب دشخوار همى فرمود تا رب العزة موسى را بپیغامبرى بایشان فرستاد بدو کار: یکى آوردن ایمان بوحدانیت الله جل جلاله و عبادت وى کردن.
دیگر بنى اسرائیل را با موسى دادن و ایشان را از عذاب رها کردن. اینست که رب العالمین فرمود: أنْ أدوا إلی عباد الله و قیل: ادوا الى حق الله، و ما وجب علیکم من الایمان به و الاعتراف بنعمه یا عباد الله بحذف حرف النداء.
إنی لکمْ رسول أمین على وحى الله و قیل أمین غیر متهم فى ارادة الخیر لکم.
و أنْ لا تعْلوا على الله اى لا تتکبروا علیه و لا ترفعوا انفسکم عن طاعته و طاعة رسوله. إنی آتیکمْ بسلْطان مبین اى برهان بین على صدق قولى، و هو العصا و الید البیضاء فلما قال ذلک، توعدوه بالقتل فقال موسى: و إنی عذْت بربی و ربکمْ أنْ ترْجمون هذا کلام یعاذ به من شر الظلمة و الجبابرة، و به عاذت مریم حین تمثل لها جبرئیل بشرا سویا، و به عاذ مومن آل فرعون حین خافهم، و به عاذ سعید بن جبیر من الحجاج حین قام بین یدیه. و المعنى انى التجأت الى ربى و ربکم و توکلت علیه من ان تعذبونى رجما بالحجارة، و قیل: من ان تشتمونى و تقولوا هو ساحر. و قیل: مجاز قوله: عذْت بربی نشدتک الله و اقسمت علیک بان تفعل کذا و إنْ لمْ توْمنوا لی فاعْتزلون اى ان لم تصدقونى فیما اخبرکم به عن الله ففارقونى و کونوا بمعزل منى، لا على و لالى. فلم یومنوا. فدعا ربه، شاکیا قومه أن هولاء قوْم مجْرمون مصرون على الکفر، فاعمل بهم ما یعمل بالمجرمین، فاجابه الله عز و جل و امره ان یخرج بقومه من ارضهم قبل نزول العذاب بالعدو، کما امر لوطا بقوله: فأسْر بأهْلک فکذلک قال لموسى: فأسْر بعبادی یعنى بنى اسرائیل و من آمن بموسى من غیرهم، لیْلا قبل الصبح إنکمْ متبعون یتبعکم فرعون و قومه، اذا علموا بخروجکم من مصر. و اتْرک الْبحْر رهْوا، الرهو: الشیء الساکن تقول: رها، یرهو، رهوا فهو راه، اى: ساکن مطمئن، معناه: اترک البحر رهوا راهیا اى ساکنا فسمى بالمصدر اى ذا رهو، و هذا حین جاوز موسى بقومه البحر، فأراد أن یضرب البحر بعصاه حتى یطم و یلتئم لیتحصن به من العدو، فقال جبرئیل: اترکه رهوا کما هو إنهمْ جنْد مغْرقون اخبر جبرئیل انهم مغرقون، لیطمئن قلب موسى فى ترکه البحر کما هو. و قیل رهوا صفة سیر موسى، لانه عجل حین دخل البحر فقیل له سر ساکنا و لا تخف من العدو، إنهمْ جنْد مغْرقون. ثم ذکر ما ترکوا بمصر فقال، کمْ ترکوا یعنى بعد الغرق، منْ جنات بساتین کثیرة الاشجار و عیون نابعة بالماء، قال سعید بن جبیر یعنى الذهب و زروع فنون الاقوات و الوان الاطعمة، اى کانوا اهل ریف و خصب خلاف حال العرب، و مقام کریم محافل الاجتماعات للتدبیر و التشاور فیها، و قیل هى مجالس الملوک و نعْمة اى، و تنعم فى عیش کانوا فیها فاکهین لاعبین لاهین و قیل: اشرین بطرین، کذلک اى هکذا کانت القصة فلا تشکن فیه. و قیل کذلک افعل بمن عصانى، و أوْرثْناها قوْما آخرین اى ملکنا هذه النعم بنى اسرائیل و قیل اراد به غیر بنى اسرائیل لانهم لم یعودوا الى مصر، فما بکتْ علیْهم السماء و الْأرْض و ذلک ان المومن، اذا مات تبکى علیه السماء و الارض اربعین صباحا و هولاء لم یکن یصعد لهم عمل صالح فتبکى السماء على فقدهم و لا لهم على الارض عمل صالح، فتبکى الارض علیهم.
روى انس بن مالک قال قال رسول الله (ص): ما من عبد الا له فى السماء بابان، باب یخرج منه، رزقه، و باب یدخل فیه عمله. فاذا مات فقداه و بکیا علیه، و تلا: فما بکتْ علیْهم السماء و الْأرْض.
و قال (ص): ان المومن یبکى علیه من الارض مصلاه و موضع عبادته و من السماء مصعد عمله.
و روى: اذا مات کافر استراح منه السماء و الارض و البلاد و العباد، فلا تبکى علیه ارض و لا سماء.
قال عطاء: بکاء السماء حمرة اطرافها.
و قال السدى لما قتل الحسین بن على (ع)، بکت علیه السماء و بکائها حمرتها.
و قیل کانت العرب یجعلون الخسوف و الکسوف و الحمرة تحدث فى السماء، بکاء على المیت و لهذا
قال علیه السلام عند موت ابنه ابراهیم، یوم کسفت الشمس، و قال الناس کسفت لموت ابراهیم، فخطبهم، فقال ان الشمس و القمر آیتان من آیات الله لا ینکسفان لموت احد و لا لحیاته، فاذا رأیتم ذلک فافزعوا الى الصلاة و ما کانوا منْظرین لم ینظروا حین اخذهم العذاب لتوبة و لا لغیرها.
و لقدْ نجیْنا بنی إسْرائیل من الْعذاب الْمهین من استعباده ایاهم و استخدامه لهم و قتله اولادهم، ثم فسر العذاب، فقال منْ فرْعوْن و قرأ ابو جعفر من فرعون بفتح المیم، فیکون جوابا لقوله: فمنْ ربکما یا موسى و قوله: ما رب الْعالمین إنه کان عالیا من الْمسْرفین کقوله کنْت من الْعالین و کقوله: إن فرْعوْن علا فی الْأرْض قراءة ابو جعفر، جواب فرعون است که فرا موسى گفت: این خداى شما خود کیست تا نام او برند؟ جواب وى اینست که: من فرعون إنه کان عالیا من الْمسْرفین فرعون خود کیست از این ناپاکى، شوخ گزاف کارى از جمله گزاف کاران.